Η κοινωνία πρέπει να πάψει να είναι ένα απλό ενδιαφερόμενο μέρος (stakeholder) των θετικών και αρνητικών παράγωγων της ελεύθερης αγοράς και να γίνει παίκτης της ελεύθερης αγοράς.
Η λέξη οικονομία προέρχεται από την αρχαία ελληνική «οἰκονομία» (οἶκος + νέμομαι), που σημαίνει διαχείριση/ διοίκηση της οικίας. Είναι γενικά δηλαδή το σύνολο των συνειδητών και συστηματικών ενεργειών των ανθρώπων, που διαβιούν σε μια κοινωνία, με σκοπό την αρμονικότερη, δικαιότερη και αποτελεσματικότερη διαχείριση της κοινωνίας με απώτερο στόχο τη συλλογική ευημερία.
Οι ελεύθερες αγορές και το αόρατο χέρι του Άνταμ Σμιθ, του θεωρούμενου πατέρα του καπιταλισμού, είχαν ως στόχο να πετύχουν την οικονομία, τη βέλτιστη δηλαδή διαχείριση της κοινωνίας και των αναγκών της. Μέσα από την ελεύθερη συναλλαγή αγαθών και υπηρεσιών, ο Άνταμ Σμιθ πίστευε πως θα φτάνουμε πάντα σε μια κατάσταση ισορροπίας η οποία θα αποδεικνύεται ευνοϊκή για το σύνολο του πληθυσμού. Σε μεγάλο βαθμό είχε δίκαιο. Οι ελεύθερες αγορές πέραν της αποτελεσματικότητας που προσφέρουν, δημιουργούν και τις συνθήκες για ελεύθερους και δημιουργικούς πολίτες. Τουλάχιστο στη θεωρία. Βιώνοντας λοιπόν τον απόλυτο νεοφιλελευθερισμό και τις αγορές στην πλέον παγκοσμιοποιημένη τους μορφή, ας προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε γιατί οι κοινωνίες δεν βιώνουν και αυτές σήμερα την απόλυτη κάλυψη των αναγκών τους.
Παρόλες τις καλές προθέσεις του Άνταμ Σμιθ, οι ελεύθερες αγορές δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα παιχνίδι οικονομικού κέρδους. Κι αν στην αρχή μέσα από αυτό το παιχνίδι διαφαινόταν πως ο στόχος είναι η κάλυψη των αναγκών της κοινωνίας, γρήγορα φάνηκε πως στις ελεύθερες αγορές κάνουν παιχνίδι μόνο όσοι καταφέρνουν να συσσωρεύουν κεφάλαιο. Για να είσαι παίκτης αυτού το παιχνιδιού πρέπει να είσαι κεφαλαιοκράτης. Και σε αυτό το παιχνίδι είτε θα είσαι παίκτης είτε θα είσαι πόρος (ανθρώπινος πόρος). Όπως και σε κάθε παιχνίδι, για να εκπροσωπούνται και να προωθούνται τα συμφέροντά σου πρέπει να είσαι παίκτης. Και φυσικά το κεφάλαιο έχει ένα και μοναδικό συμφέρον και σκοπό: την κερδοφορία και τη συσσώρευση περαιτέρω κεφαλαίου. Η ευημερία της κοινωνίας δεν ήταν και δεν θα είναι ποτέ ο στόχος του κεφαλαίου και αυτό το αναγνώριζε και ο ίδιος ο πατέρας του καπιταλισμού.
Οι κοινωνίες και οι πολίτες έχουν και αυτοί τα δικά τους συμφέροντα και ανάγκες. Μεταφράζονται σε ευημερία, υγεία, πνευματική ανάπτυξη, κοινωνικές σχέσεις, ασφάλεια, υγειές φυσικό περιβάλλον. Μας τα αναγνωρίζουν όλοι, όμως δεν εκπροσωπούνται και δεν προωθούνται συστημικά και οργανικά μέσα από τις ελεύθερες αγορές πολύ απλά διότι δεν είμαστε παίκτες του παιχνιδιού. Ευτυχώς όμως, οι παίκτες του παιχνιδιού, στη βάση της καλής τους θέλησης, κάνουν ό,τι περνά από το χέρι τους για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες μας αυτές μέσω δράσεων εταιρικής κοινωνικής ευθύνης (νοουμένου βέβαια ότι αυτές δεν μειώνουν αλλά αντιθέτως πολλές φορές αυξάνουν τα κέρδη τους) και φιλανθρωπιών. Επίσης, οι καλές κυβερνήσεις με τους ανιδιοτελείς πολιτικούς προσπαθούν να καλύψουν το κενό τις παρουσίας της κοινωνίας μέσα στις ελεύθερες αγορές προσπαθώντας να αναδιανέμουν μερικά από τα κέρδη των παικτών σε κοινωφελή έργα και δημόσια επιδόματα. Στην τελική όμως, όσο οι πολίτες δεν είναι παίκτες του παιχνιδιού θα θεωρούμαστε πάντα «εξωτερικότητα» του συστήματος (externality) και επαίτες των παικτών και των κυβερνήσεων που προσπαθούν να παίξουν εκ μέρους μας.
Εν κατακλείδι, οι ελεύθερες αγορές είναι κατά πολλούς, με τους οποίους συμφωνώ, καλύτερες από τις κεντρικά σχεδιαζόμενες αγορές. Το πετυχαίνουν αυτό διότι αξιοποιούν τη συμμετοχή και τη σοφία των πολλών. Αποτυγχάνουν όμως να αποτελέσουν σήμερα το ιδανικό μοντέλο για βέλτιστη οικονομία διότι η κοινωνία η ίδια δεν συμμετέχει ως παίκτης. Για το λόγο αυτό, πιστεύω πως ως κοινωνία οφείλουμε να διεκδικήσουμε συνειδητά να γίνουμε ένας δυνατός παίκτης μέσα στις ελεύθερες αγορές! Πως; Διεκδικώντας να γίνουμε συνιδιοκτήτες του κεφαλαίου που υπάρχει στην τοπική μας κοινωνία και καλλιεργώντας την κουλτούρα του κοινωνικού συνεταιρισμού. Μόνο τότε τα οικονομικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά οφέλη που αξιώνουμε ως κοινωνία θα μπορέσουν να γίνουν συστημικοί στόχοι των ελευθέρων αγορών. Μόνο όταν κατανοήσουμε όλα αυτά που συμβαίνουν γύρω μας ως ένα αλληλεξαρτώμενο σύστημα και αποφασίσουμε να επέμβουμε στα πραγματικά αίτια των προβλημάτων που ταλανίζουν σήμερα τις κοινωνίες, όπως είναι η ανισότητα, η ακρίβεια, η διαφθορά, η οικολογική καταστροφή, ακόμη και αυτή η άνοδος της ρητορικής μίσους και της ακροδεξιάς, και όχι παρατάσσοντας απλά επιδερμικές πολιτικές λύσεις. Η πρώτη εταιρεία πολιτών που δημιουργήσαμε στη Λεμεσό (COCO Limassol) στοχεύει και εργάζεται ακριβώς σε αυτό.
ΥΓ1: Η αναφορά σε κεφαλαιοκράτες δεν γίνεται με αρνητική διάθεση. Η αρνητικότητα έγκειται στο γεγονός πως ο άνθρωπος εύκολα συγχέει την ανθρώπινη του φύση και γίνεται ένα με το άψυχο κεφάλαιο και τον μοναδικό του στόχο: το οικονομικό κέρδος.
ΥΓ2: Στις ελεύθερες αγορές του σήμερα γίνεται ολοένα και δυσκολότερο να γίνεις παίκτης αφού χρειάζεται να συσσωρεύσεις όλο και περισσότερο κεφάλαιο για να μπορούν να εκπροσωπούνται τα συμφέροντα σου. Με το παγκόσμιο κεφάλαιο να συσσωρεύεται επικίνδυνα, οι περισσότεροι άνθρωποι καταλήγουν να είναι απλά πόροι στις ανάγκες του μεγάλου κεφαλαίου για οικονομικό κέρδος, έστω και πόροι καλοπληρωμένοι.
Γιώργος Ιουλιανός
Οικονομολόγος – Ιδρυτικό μέλος του κοινωνικού κινήματος «Η Οικονομία ως Συνεταιρισμός των Πολιτών» και της εταιρείας συλλογικής ιδιοκτησίας «COCO Collective Ownership Company Limassol Limited»
